Photos: Thanos Kartsoglou. Φωτο: Θάνος Καρτσόγλου.
'2291' - A neon installation
Through the reversal of the digits of the year of the Asia Minor Catastrophe (1922), the work invites the Greek and international public to position the events of the Catastrophe, as well as what led to it and what followed it, within a historical context of constant change, like the one that characterises par excellence Greek history and the Mediterranean. The neon installation in the garden of the Archaeological Museum of Thessaloniki creates a changing public space, as it constantly oscillates between light and darkness. This happens not only through the succession of day and night, but also through the 24-hour cyclical alternation of the installation’s illuminated phrase, which occurs at midnight of each day: “THERE IS NO SEA WITHOUT A LAND” and “THERE IS NO LAND WITHOUT A SEA”.
The artist is inspired by the personal memories of his grandfather, Michael Orphanides, who was 11 years old at the time of the Burning of Smyrna (Izmir), and fled with thousands of refugees to Greece. Through the title of the work, Balaskas focuses not on his grandfather's descriptions of the trauma inflicted by the uprooting and the persecutions, but rather on his descriptions referring to the future: the anticipation of the voyage of salvation, the hope of arrival and, later, his continuous belief in building a better future for himself, his family, and his new home.
The modern history of Thessaloniki is defined by the Asia Minor Catastrophe – from the hosting of the Asia Minor Campaign headquarters until March 1920, to hosting thousands of refugees immediately after the Catastrophe and in the years that followed. This new reality produced multiple challenges for the city, but at the same time enriched the cosmopolitan character that Thessaloniki had for a large part of its history. Moreover, as an offspring of the First World War, the Catastrophe marks the end of a wider cycle of developments that began with the Balkan Wars (1912-1913) and saw Greece expand, thus laying the foundations of the contemporary Greek state.
The neon installation presents two phrases that are axiomatic and “self-evident”, which in combination create a sense of repetition and superfluity: of course, there is no sea without land and, equally, no land without sea. This verdict concerns not only the present but also the past and the future. Through this poetic and “oxymoronic” use of language, the installation emphasises both the volatility of history and the inherent contradictions of the emotions that characterise any kind of migration, whether this is at its beginning (at the point of departure / the lost home) or at its end (at the point of arrival / the new home).
Such contradictions are truly timely given the existential threats that Greece as well as the whole of humanity are called to face today – from the re-emergence of the danger of regional or even global conflict with incalculable humanitarian catastrophes, to climate change and the violent population displacements that it already causes. In the case of “2291”, the “cycles of history” are not just a figure of speech, but an emphatic reminder that every action is followed by a reaction, as well as that these “cycles” can acquire different readings and usefulness depending on the time distance that we have from them.
In the end, 2291 becomes through the project an imaginary date that refers not only to 1922 or to the timeless and universal character of refugee disasters, but, above anything else, to the deep – and perhaps suppressed – hope that they will disappear sooner rather than later.
Documentation of the production phase of the neon installation letters. Photos: Thanos Kartsoglou.
Καταγραφή του σταδίου παραγωγής των γραμμάτων της εγκατάστασης νέον. Φωτο: Θάνος Καρτσόγλου.
'2291' - Μία εγκατάσταση νέον
Μέσα από την αντιστροφή των ψηφίων της χρονολογίας της Μικρασιατικής Καταστροφής (1922), το έργο καλεί το ελληνικό αλλά και διεθνές κοινό να τοποθετήσει τα γεγονότα της Καταστροφής, καθώς και όσα οδήγησαν σε αυτήν και όσα ακολούθησαν, μέσα σε ένα ιστορικό πλαίσιο διαρκούς μεταβολής, όπως αυτό που κατεξοχήν χαρακτηρίζει την ελληνική ιστορία και την Μεσόγειο. Η εγκατάσταση νέον στον κήπο του Αρχαιολογικού Μουσείου της Θεσσαλονίκης δημιουργεί έναν μεταβαλλόμενο δημόσιο χώρο, καθώς αυτός κινείται διαρκώς μεταξύ φωτός και σκότους. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο μέσω της διαδοχής ημέρας και νύχτας, αλλά και μέσα από την 24ωρη κυκλική εναλλαγή της φωτιζόμενης φράσης της εγκατάστασης, που συμβαίνει τα μεσάνυχτα της κάθε ημέρας: "THERE IS NO SEA WITHOUT A LAND" («Δεν υπάρχει θάλασσα χωρίς στεριά») και "THERE IS NO LAND WITHOUT A SEA" («Δεν υπάρχει στεριά χωρίς θάλασσα»).
Ο καλλιτέχνης εμπνέεται από τις προσωπικές μνήμες του παππού του, Μιχαήλ Ορφανίδη, ο οποίος ήταν 11 ετών κατά την Καταστροφή της Σμύρνης και διέφυγε με χιλιάδες πρόσφυγες στην Ελλάδα. Μέσα από τον τίτλο του έργου, ο Μπαλάσκας εστιάζει όχι τόσο στις περιγραφές του παππού του που αφορούσαν το τραύμα του ξεριζωμού και των διωγμών, αλλά κυρίως στις περιγραφές του που αναφέρονταν στο μέλλον: την προσμονή του σωτήριου ταξιδιού, την ελπίδα της άφιξης και αργότερα τη διαρκή πίστη του στην οικοδόμηση ενός καλύτερου μέλλοντος για τον ίδιο, την οικογένειά του και το νέο του σπίτι.
Η σύγχρονη ιστορία της Θεσσαλονίκης είναι συνυφασμένη με τη Μικρασιατική Καταστροφή – από τη φιλοξενία του στρατηγείου της Μικρασιατικής Εκστρατείας μέχρι τον Μάρτιο του 1920, έως την υποδοχή χιλιάδων προσφύγων αμέσως μετά την Καταστροφή και στα χρόνια που ακολούθησαν. Η νέα αυτή πραγματικότητα δημιούργησε πολλαπλές προκλήσεις για την πόλη, αλλά ταυτόχρονα εμπλούτισε τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα που η Θεσσαλονίκη είχε για ένα μεγάλο κομμάτι της ιστορίας της. Επιπλέον, ως απότοκος του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, η Καταστροφή σηματοδοτεί το τέλος ενός ευρύτερου κύκλου εξελίξεων που ξεκίνησαν με τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913) και είδαν την Ελλάδα να εξαπλώνεται, θέτοντας έτσι τις βάσεις του σημερινού ελληνικού κράτους.
Η εγκατάσταση νέον παρουσιάζει δύο φράσεις αξιωματικές και «αυταπόδεικτες», οι οποίες σε συνδυασμό δημιουργούν μία αίσθηση επανάληψης και πλεονασμού: φυσικά και δεν υπάρχει καμία θάλασσα χωρίς στεριά, καθώς αντίστοιχα και καμία στεριά χωρίς θάλασσα. Αυτή η διαπίστωση αφορά όχι μόνον το παρόν, αλλά και το παρελθόν, καθώς επίσης και το μέλλον. Μέσα από αυτήν την ποιητική και «οξύμωρη» χρήση της γλώσσας, η εγκατάσταση τονίζει τόσο το ευμετάβλητο της ιστορίας, όσο και τις εγγενείς αντιφάσεις των συναισθημάτων που χαρακτηρίζουν κάθε είδους μετανάστευση, είτε αυτή βρίσκεται στην αρχή της (στο σημείο αναχώρησης / στο χαμένο σπίτι), είτε στο τέλος της (στο σημείο άφιξης / στο νέο σπίτι).
Οι αντιφάσεις αυτές καθίστανται ιδιαίτερα επίκαιρες με δεδομένες τις υπαρξιακές απειλές που καλείται να αντιμετωπίσει σήμερα όχι μόνον η Ελλάδα, αλλά ολόκληρη η ανθρωπότητα – από την επανεμφάνιση του κινδύνου μίας περιφερειακής ή και παγκόσμιας πολεμικής σύρραξης με ανυπολόγιστες ανθρωπιστικές καταστροφές, μέχρι την κλιματική αλλαγή και τις βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών που ήδη προκαλεί. Στην περίπτωση του “2291”, οι «κύκλοι της Ιστορίας» αποτελούν όχι απλώς ένα σχήμα λόγου, αλλά μια εμφατική υπενθύμιση ότι κάθε δράση ακολουθείται από μία αντίδραση, όπως επίσης και ότι αυτοί οι «κύκλοι» μπορούν να αποκτήσουν διαφορετικές αναγνώσεις και χρησιμότητα ανάλογα με τη χρονική απόσταση που έχουμε από αυτούς.
Τελικά, το 2291 καθίσταται μέσα από το πρότζεκτ μία φανταστική χρονολογία που αναφέρεται όχι μόνο στο 1922 ή στο διαχρονικό και οικουμενικό χαρακτήρα των προσφυγικών καταστροφών, αλλά, πάνω απ’ όλα, στη βαθιά – και ίσως καταπιεσμένη – ελπίδα αυτές να εκλείψουν νωρίτερα παρά αργότερα.